هرس درختان

هرس و یا (Pruning)  به منظور هدایت مسیر رشد و باروري گیاه یا به طور کلی اصلاح و بهبود نماي ظاهري که در نهایت باعث تنظیم و کنترل رشد، گلدهی و میوه دهی می گردد، انجام می شود

انواع هرس
هرس را می توان از نظر زمان، شدت عمل و هدف مورد نظر به شکل زیر تقسیم بندی نمود:

زمان هرس درختان بستگی به نوع درخت، نوع هرس و آب و هواي منطقه دارد.

دو نوع هرس داریم:

الف) هرس خواب یا زمستانه یا خشک: انجام این هرس از زمان ریزش برگها تا بیدار شدن درختان امکان پذیر است. در باغات وسیع براي اینکه هرس به موقع در تمام سطح باغ انجام شود، اوایل پاییز کار هرس را شروع می کنند. لیکن در مناطق سردسیر در این فصل، هرس درختان خطر سرمازدگی شاخه ها را دربردارد.

بنابراین اواخر زمستان که شرایط آب و هوایی مناسب است بهترین زمان براي هرس درختان میوه می باشد. البته بسته به نوع درخت و شرایط آب و هوایی منطقه زمان هرس زمستانه تفاوت هایی دارد.

ب) هرس تابستانه یا سبز: پس از هرس زمستانه فعالیت گیاه آغاز می شود و اعضاي مختلف درخت رشد و نمو خود را از سر می گیرند. در طول دوران رشد و نمو، اندام هاي زائد و بدون مصرف و مزاحم نیز در بعضی از درختان رشد کرده و مقدار زیادي از انرژي مواد غذایی در درخت را صرف نشو و نماي خود می کنند و در نتیجه موجب تضعیف درخت می شود.

از اعضاي مهم می توان پاجوش هایی که اطراف ریشه و یا ساقه و تنه به وجود می آیند را نام برد که در هرس سبز باید نسبت به قطع کردن آنها اقدام نمود.

شاخه‌های گیاه به ۲نوع بارور و نابارور تقسیم می‌شوند. شاخه‌های نابارور شامل پاجوش، نرک و شاخه‌های بدون گل و میوه هستند و شاخه‌های بارور دارای گل و میوه.

در هرس شاخه‌های نابارور بر اساس موقعیت آنها را می‌توان در فصل استراحت با سرزنی یا شاخه‌برداری هرس کرد اما هرس شاخه‌های بارور بستگی به سن آنها دارد و باید در زمستان سالی که میوه داده‌اند، هرس شوند.

بررسی انواع هرس
1- از نظر شدت هرس (The types of pruning)
از این نظر، هرس به سه نوع ضعیف، شدید و متوسط تقسیم می شود. اگر پس از هرس مقدار شاخه باقیمانده کمتر از شاخه حذف شده باشد هرس را شدید و برعکس این حالت هرس را ضعیف می گوییم. در صورتیکه مقدار شاخه حذف شده تقریبا برابر با مقدار شاخه باقیمانده باشد هرس از نوع متوسط است.

شدت هرس بسته به نوع درخت (عکس العمل درختان مختلف در مقابل شدت هرس بسیار متفاوت خواهد بود)، سن درخت و چگونگی هرس در سال هاي گذشته متفاوت خواهد بود.

بطور کلی بسته به وضعیت موجود تاج درخت و هدف از اجراي عملیات هرس، نوع حذف و یا سرزنی شاخه ها متفاوت خواهد بود و با روش هاي ذیل انجام می شود:

 سرزنی نوک شاخه ها یا سرشاخه زنی (Heading back)
در این نوع هرس فقط نوك نهال و یا شاخه ها را می زنیم که هدف اصلی در این روش، متراکم ساختن تاج و تحریک شاخه دهی فرعی می باشد. با این نوع هرس می توان شاخه هاي اصلی را تحریک به ایجاد شاخه هاي فرعی در سال آتی نمود و بدین وسیله تاج درخت را طی چند سال، پر شاخه و متراکم کرد (به منظور ایجاد فرم و سایه اندازي بیشتر)

 حذف کامل شاخه ها یا تنک کردن تاج (Thinning out)
در این نوع هرس شاخه هاي درونی و شاخه هاي با زوایاي نامناسب (زوایاي بسته-دفرمه-آفت زده و بیمار) را از قسمت انتها حذف نموده و با این عمل تاج درخت خلوت می شود. به عبارت دیگر هدف این نوع هرس، تنک کردن شاخه ها و کاهش تراکم تاج می باشد.

درختانی که به دلیل هرس شدید در سالهاي گذشته، حالت جارویی به خود گرفته اند و یا چند سالی هست که هرس نشده اند، بهتر است با این روش هرس شوند. این عمل اصلاحی می بایستی طی 2 الی 3 سال و به صورت تدریجی انجام شود.

در هنگام حذف کامل شاخه ها، باید دقت داشت که هر چه زاویه اي که شاخه با تنه و یا با شاخه حامل خود می سازد به زاویه قائمه (90 درجه) نزدیک تر باشد، این شاخه قوي تر بوده و رشد بهتري در سال آتی خواهد داشت و شاخه هاي با زوایاي بسته نیز بهتر است حذف شود.

عموما شاخه هاي با زوایاي بسته مقاومتشان در مقابل سنگینی برف و طوفان ضعیف تر می باشد.

از نظر هدف موردنظر
گاهی منظور و هدف از هرس، ایجاد فرم مناسب براي درخت است که در این صورت هرس را هرس فرم می نامند. اما در صورتیکه منظور از هرس دخالت در چگونگی باردهی آن باشد، هرس باردهی نام می گیرد.

این دو نوع داراي انواع مختلفی هستند. هرس فرم به دو دسته هرس فرم از نظر ارتفاع و هرس فرم از نظر شکل تاج تقسیم می شود که البته هرس فرم تزئینی نیز در این دسته بندي قرار می گیرد. هرس فرم در سال هاي اول کشت نهال و هرس باردهی معمولا پس از تشکیل فرم و اسکلت آن انجام می گیرد.

فرم هرس درختان

 از نظر ارتفاع درخت

از نظر ارتفاع، درختان ممکن است به سه حالت پاکوتاه، نیمه پاکوتاه و پابلند تربیت شوند. در صورتیکه ارتفاع درخت از سطح خاك تا اولین شاخه اصلی کمتر از 70 سانتیمتر باشد، درخت به صورت پاکوتاه تربیت شده است. امروزه از این روش براي تربیت درختان پاکوتاه سیب استفاده می شود.

همچنین در صورتیکه از انواع پایه هاي ضعیف استفاده شود، لازم است درخت به فرم پاکوتاه هرس شود. در فرم نیمه پاکوتاه، ارتفاع تنه درخت حدود 100 سانتیمتر است. در صورتیکه ارتفاع تنه بیش از 100 سانتیمتر باشد، به آن فرم پابلند اتلاق می شود. این فرم معمولا براي درختان انجیر، گیلاس، گردو و بادام مورد استفاده قرار می گیرد.

 از نظر شکل تاج

درختان را از نظر شکل تاج به دو فرم گرد و پهن هرس می کنند. در فرم گرد، تاج درخت در تمام جهات رشد یکسانی دارد. ولی اگر شاخه ها را وادار نمایند که در یک صفحه و عمود بر زمین رشد کنند، فرم تاج را پهن می نامند.

انتخاب فرم تاج به عواملی مانند نور، درجه حرارت، نوع گیاه، نوع پایه و میزان سرعت باد در منطقه بستگی دارد. اگر در فرم گرد شاخه مرکزي درخت حذف شود، آنرا فرم گرد توخالی می گویند و اگر شاخه مرکزي باقی بماند، به آن فرم گرد توپر می گویند. فرمهاي هرمی و شلجمی از نوع توپر و فرم جامی از نوع توخالی می باشد. درختانی مانند مو به فرم خاصی هرس و تربیت می شوند که به آن فرم پاچراغی می گویند.

تربیت پر مانند

در درختانی که چیرگی انتهایی(غلبۀ جوانۀ انتهایی) شدید است، این نوع هرس انجام می شود که در این صورت می توان در قسمت پائین تنه شاخه ها را حفظ کرد. در واقع فرم درخت به صورت پر می باشد. این نوع تربیت بیشتر در سوزنی برگان از جمله سرو خمره، کاج مشهد و سرو نقره اي کاربرد دارد.

 تربیت استاندارد

در درختان بزرگ که چیرگی انتهایی شدید است انجام می شود. در این روش تا ارتفاع 2متر ار سطح زمین،تمامی شاخه ها را حذف می کنیم. البته بر حسب نوع درخواست، این ارتفاع بیشتر هم می شود.این نوع تربیتدر نارو ، چنار، توت، زبان گنجشک، عرعر و بید کاربرد دارد.

 تربیت بوته اي 

در درختان کوتاه که چیرگی انتهایی ضعیف است انجام می شود. در این روش حدود نیم متر از سطح زمین تمامی شاخه ها را حذف می کند. این نوع تربیت براي درختان پراکنده در چمن کاري ها کاربرد دارد مانند زیتون، هلو گل و سیب گل.

 تربیت هرمی (Central leader)

در این نوع هرس بدون اینکه جوانه انتهایی نهال و یا شاخه اصلی درخت را حذف کنیم، اجازه می دهیم نهال و یا درخت حالت طبیعی خود را حفظ کند.

این شکل هرس بیشتر براي درختان نظیر تبریزي، چنار و کاج تهران بکار می رود و به درخت و یا نهال اجازه داده می شود که بطور طبیعی در حالیکه شاخه مرکزي (شاخه لیدر) آن از شاخه هاي فرعی بلندتر است، رشد نماید و هرس تنها محدود به حذف شاخه هاي فرعی اضافی و قطع شاخه هاي پایینی تنه تا ارتفاع دلخواه می گردد و به هیچ وجه شاخه لیدر نبایستی حذف شود.

درختانی که به این شکل تربیت می شوند، چون طول شاخه هاي فرعی پایینی آنها بیشتر از شاخه هاي فرعی بالاتر بوده شکل یک هرم یا مخلوط به خود می گیرند و معمولا داراي ارتفاع نسبتا زیاد و قطر تاج نسبتا کم می باشند، این نوع هرس بیشتر براي ریفوژهاي میانی و کناري با عرض کمتر از 4 متر توصیه می شود.
دو نوع فرم هرمی داریم.

یکی فرم هرمی دوکی که در آن شاخه هاي اصلی به طور متناوب و با زاویه 45 درجه روي تنه تنظیم شده اند و دیگري فرم هرمی چلچراغی نام دارد که در این فرم شاخه هاي فرعی با فاصله کمتري از یکدیگر (حدود 30 سانتیمتر) و به طور مجتمع روي تنه قرار می گیرند.

روش های هرس کردن

مکانیکی

 شیمیایی

1- مواد شاخه زا

بوترالین: با خشک کردن جوانه انتهایی، مشابه هرس سربرداري عمل می کند و چیرگی انتهایی را خنثی می کند و موجب پدیدار شدن شاخه فرعی می شود.

2- مواد بازدارنده

آلار: از رشد کلیه قسمت هاي شاخساره جلوگیري می کند.

3- تنظیم کننده های اکسینی

نفتالین استیک اسید (NAA): از رشد نرك ها و پاجوش ها جلوگیري می کند.