بذر یک گیاه، رویانی است که در یک پوشش خارجی محافظ، محصور شده است. از لحاظ علمی و بیولوژیکی، بذر، تخمک رسیده و باروری می باشد که توانایی رشد و تبدیل شدن به گیاه را خواهد داشت. اما در زمینه ی کشاورزی آن را طور دیگری تعریف می کنند. بذر از این منظر یک میوه ی خشک و ناشکوفا می باشد که دارای تعداد تخمک های متفاوت می باشد.
انواع بذر از لحاظ تخمک:
– یک تخمک: مانند غلات
– دو تخمک: مانند هویج و طوق
– چند تخمک (پلی ژرم): مانند چغندر قند
بذرها دارای تنوع بسیاری از لحاظ رنگ، شکل، اندازه و خصوصیات بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی هستند
تیپ های بذر
بذر سالم:
چنانچه جنین بذر و یا قسمتهای دیگر بذر آسیب دیده باشند درصد جوانه زنی به شدت کاهش می یابد و یا گیاهچه های تولیدی ضعیف خواهند بود. گیاهچه های ضعیف نسبت به امراض و عوامل نامساعد حساس میباشند.
آسیب بذر میتواند در اثر حمله جوندگان، آفات و امراض در مزرعه و انبار و یا عملیات نامناسب برداشت و پس از برداشت (مانند عملیات بوجاری) باشد. تخصصی نبودن ماشین آلات مورد استفاده در کشور در تولید گیاهان دارویی می تواند موجب آسیب به اندامهای مختلف از جمله بذر گردد.
هر بذر شامل یک جنین، بافت ذخیره‌ای و پوشش بیرونی محافظ می‌باشد.
از لحاظ گیاه‌شناسی، بذر تخمک رسیده‌ای است که توان رشد و تبدیل به یک گیاه بالغ را دارد. این عضو گیاه نتیجه تلقیح جنسی یعنی حاصل تلاقی گامت‌ها در درون تخمک است ولی میوه حاصل از رشد دیواره تخمدان به وجود می‌آید.
البته میوه‌ای مانند سیب یک میوه واقعی است؛ زیرا از رشد تخمدان به وجود آمده است، ولی توت‌فرنگی و انار میوه کاذب هستند؛ زیرا از رشد نهنج به وجود می‌آیند. گاهی در باغبانی، میوه خود ممکن است به عنوان یک بذر در نظر گرفته شود؛ مانند کاج ارغوانی، آلو (شفت) یا ذرت (گندمه).
اندازه بذر:
علاوه بر عوامل ژنتیکی که نقش اصلی آن در تعیین اندازه بذر دارند، در محدوده اندازه بذر یک رقم مشخص، شرایط محیطی هم باعث تغییر اندازه بذر میشود. بذور کوچکتر از معمول دارای جنین کوچک مواد ذخیره ای کم و در نتیجه گیاهچه تولیدی ضعیف است. بذور بزرگتر، گیاهچه های بزرگتری تولید نموده و نسبت به شرایط نامساعد محیطی مقاوم ترند.
به طور کلی بذرهایی که اندازه آنها کمتر از نصف اندازه معمول همان رقم باشند مناسب کاشت نیستند. این معیار در گیاهانی مانند شنبلیله و نیام ساتوری به طور طبیعی اندازه بذر متنوع دارند، صادق نیست.
عمر بذر:
به طور کلی هرچه بذر مسن تر گردد از درصد سبز بذر و قدرت رشد گیاهچه کاسته می شود. حداکثر عمر بذور گیاهان زراعی، حتی در بهترین شرایط نگه داری، ۲۵ سال می باشد.
حضور چاو دار و دانه های روغنی پس از چند سال قوه نامیه خود را از دست می‌دهند. دوام کیفیت فیزیولوژی بذر بستگی شدیدی به شرایط نگهداری بذر دارند.
در بذور خشکی پسند (orthodox) حرارت های بالا بویژه در رطوبت بالای بذر قدرت جوانه زنی را به شدت پایین می آورد. بهترین شرایط برای ذخیره بذر محیطی بدون اکسیژن با رطوبت پایین ( زیر60%) و حرارت 5- تا 5+ درجه سانتی گراد است. قوه نامیه بذر در نواحی سرد سال های زیاد تری در مقایسه با مناطق گرم و مرطوب باقی می ماند.
بسیاری از بذور گیاهان دارویی مانند بذر رازیانه، بذر شوید، بذر ماریتیغال و بذر کدوی تخم کاغذی جز بذور ارتودوکس و بزودی مانند قهوه ریکال سیترنت (recalcitrant) یا رطوبت پسند هستند.
بذور رطوبت پسند باید در شرایط مرطوب انبار شوند تا قوه نامیه آنها حفظ گردد. معمولاً گیاهان مناطق حاره دارای چنین بذوری هستند.
بذر برخی علف های هرز (و برخی گیاهان دارویی در این گروه هم طبقه بندی می شوند) که در اعماق خاکهای مرطوب مدفون هستند تا ۵۰ سال بیشتر قدرت جوانه زنی خود را حفظ میکنند.
این ویژگی در گیاهان زراعی دیده نمی شود. کمبود اکسیژن در اعماق خاک، عدم فعالیت میکروارگانیزمهای عامل پوسیدگی بذر در این اعماق، پایین بودن درجه حرارت خاک و بالاخره وجود مواد بازدارنده جوانه زنی می تواند از دلایل عدم جوانه زنی بذر های مدفون باشد. پیدا شدن نمونه هایی از بذر در مقبره ها و کاوشهای باستان شناسی تاییدی بر این مدعاست.
عوامل موثر بر جوانه زنی بذر
پس از کاشت بذر و رفع موانع رشدی مرتبط با خود بذر، نظیر رکود و خفتگی، نوبت به کنترل شرایط محیطی عوامل موثر بر جوانه زنی می رسد.
مهم ترین این شرایط محیطی شامل رطوبت، دما، نور و اکسیژن می باشد. پس از رفع خفتگی خود بذر اگر به شرایط محیطی پس از کاشت علی الخصوص دما و نور دقت نشود بذر مجدد دچار خفگی می شود که به آن خفتگی فیزیولوژیکی می گویند. مهم ترین عوامل محیطی موثر بر جوانه زنی عبارتند از:
اکسیژن
تمامی گیاهان به غیر از گیاهان آبزی برای بقا مانند سایر موجودات زنده نیاز به اکسیژن دارند. عواملی نظیر استفاده از خاک با بافت سنگین، سفت و فشرده تنفس را سخت تر کرده در نتیجه اکسیژن دریافتی عوامل موثر بر جوانه زنی کاهش خواهد یافت. این امر باعث بروز احتمال عدم جوانه زنی بذر می گردد. در این مورد انتخاب خاک مناسب که امکان تنفس گیاه را ایجاد کند واجب است.
رطوبت
آب و رطوبت است که سیستم های درونی بذر را فعال می کند، به این صورت که آب را جذب کرده و حجم آن زیاد می شود، در نتیجه پوسته ی آن ترک می خورد و ریشه چه امکان بیرون آمدن پیدا خواهد کرد.
به همین دلیل است که پیش از کاشت می خیسانند. مدت زمان مناسب برای این کار حدود 8 ساعت است اما اگر بیش از این مدت زمانی بخواهیم را خیس کنیم، باید مرتب آب را عوض کنیم که اکسیژن برسد و دچار خفگی نشوند. حداکثر زمان خیساندن نیز 24 ساعت می باشد.
نور
نور برخلاف تصور عموم برای جوانه زنی برخی گیاهان ضروری و برای برخی بازدارنده می باشد. از جمله بذور گیاهانی که برای جوانه زنی به نور نیاز مبرم دارند می توان به کاهو، کرفس، پامچال و بنفشه آفریقایی اشاره نمود. به همین دلیل این را در عمق خاک قرار نمی دهند.
در طرف دیگر گیاهانی را داریم که با رسیدن نور به بذرشان رشد آن ها متوقف می گردد. از جمله این گیاهان پیاز، سیر، فولکس، زبان در قفا و گل نیز می باشد. روی این گیاهان را پس از کاشت باید به خوبی پوشاند.
دما
دمای محیط کشت مهم ترین عامل در تعیین زمان کاشت است. دما عامل تاثیرگذار بر میزان و سرعت جوانه زنی می باشد. حفظ تعادل در دما از جمله حساس ترین عملیات حفظ شرایط محیطی می باشد.
کاشت بذر در دمای سرد منجر به جوانه زنی نامرتب گشته و از سوی دیگر گرمای بیش از اندازه محیط منجر به خشکی و آسیب دیدن گیاهان جوان یا جلوگیری از جوانه زنی بذر گردد (خفتگی بذر به دلیل دمای بالای محیط). به خصوص بذر پس از آبگیری به دمای محیط بسیار حساس می گردد.
در تنظیم دمای محیطی باید نوع و نیاز دمایی خاص بذر آن گونه ی گیاهی در نظر گرفته شود. زیرا برخی به دمای بیشتر و برخی به دمای کمتری نیاز دارند. برای مثال بذر گیاهان متعلق به مناطق معتدله معمولاً به دمای خنک نیاز دارند.
بعضی از گیاهان به گونه‌ای در برابر گرمای محیط حساس هستند که اگر دما بیش از ۲۵ درجه شود بذر آن ها به طور کلی جوانه نمی‌زند.
از جمله این گیاهان می‌توان به کرفس، کاهو، پیاز حسن‌یوسف، سیکلامت، فریزیا، پامچال و زبان اشاره نمود. در طرف دیگر برخی گیاهان برای جوانه زنی بذر شان به دمایی بالاتر نیاز دارند مانند گیاهان بومی مناطق گرمسیری و یا نیمه گرمسیری.